Przewodnik po Białymstoku i okolicy

CHOROSZCZ

Choroszcz, znana dość powszechnie ze względu na duży Wojewódzki Szpital dla Umysłowo i Nerwowo Chorych Białostockiego Związku Międzykomunalnego, oddalona jest o 14 km na zachód od Białegostoku.

Miasteczko, liczące około 3.000 mieszkańców, rozbudowane jest na wzgórzu, tworzącym wschodni brzeg rzeczki Choroszczanki, dopływu Narwi.

Hotelu miasteczko nie posiada, nocleg można znaleźć w domu przy ul. Piłsudskiego 1.

Restauracja w kasynie urzędniczym Szpitala Psychiatrycznego.

Dojazd z Białegostoku autobusem Autokomunikacji Miejskiej, który kursuje 6 razy dziennie (czas jazdy 25 minut, cena 80 gr). Inne autobusy dojeżdżają tyko do alei (2 km stacja), prowadzącej do Choroszczy. Aleja pięknie ocieniona starymi lipami, prawdopodobnie zasadzonymi jeszcze wtedy, kiedy Choroszcz była letnią rezydencją hetmana Branickiego. Poczta przy ul. Dominikańskiej. Gospoda w Rynku obok kościoła.

Przywileje miejskie Choroszcz otrzymała w r. 1507 od Zygmunta Starego. W r. 1683 pożar zniszczył cale miasto. Powtórzyło się to w r. 1707.

W połowie XVIII w. Choroszcz była letnią rezydencją hetmana Branickiego. Z powieści Kraszewskiego pt. "Grzechy hetmańskie" dowiedzieć się można wiele o bujnym życiu na dworze hetmana.

Choroszcz - aleja
Choroszcz - Aleja.

W XIX w. Choroszcz przekształca się w osadę przemysłową. W r. 1840 Alfred Moes zakłada tu fabrykę, sukna i koców, która w początkach XX w. była jedną z największych na ziemiach polskich.

Fabryka mieściła się początkowo w zrujnowanych gmachach pałacu Branickiego, pod koniec XIX w. zbudowano nowe gmachy fabryczne oraz kościół ewangelicki. W okresie wojny europejskiej zniszczono fabrykę Moesa, spłonęło wiele domów oraz kościół.

Rok 1863 odbił się też na Choroszczy i okolicy. Za udział w powstaniu najsilniej ucierpiała (3 km oddalona) wieś Jaworówka, którą spalono, a mieszkańców wywieziono na Sybir.

Zabytkowym jest kościół, który jak wyżej wspomniano uległ 3 razy całkowitemu zniszczeniu przez pożary i wojnę światową.

W nocy na 4 października 1938 r. wybuchł pożar, który doszczętnie zniszczył wszystkie urządzenia drewniane wewnętrzne, ołtarze, obrazy z XVIII w., figury i rzeźby oraz dach. Przyczyna była prawdopodobnie pozostawiona płonąca świeca.

Choroszcz - kościół
Kościół w Choroszczy.

Pierwszy, o którym są wiadomości, drewniany kościół Dominikanów ufundował Mikołaj Pac w 1634 r. Obecny, poświęcony w 1770 r., ufundował Jan Klemens Branicki. Jest to okazała bryła barokowa z wieżą od frontu.

Po pożarze w czasie wojny w r. 1916, odbudowano kościół w r 1918. Wieża otrzymała nowy hełm, a kościół nowy dach.

Kościół ten do r. 1839 należał do Dominikanów, którzy posiadali tu klasztor, niegdyś bardzo dobrze wvposażony. Zakon miał obowiązek utrzymywać szkołę i wysyłać - dobrych absolwentów do Krakowa na Uniwersytet. Po rozbiorze Polski rządy zaborcze skonfiskowały dobra, a w r 1839 klasztor uległ kasacie. Kościół zamieniono wówczas na parafialny.

W murach dawnego klasztoru mieści się obecnie dom ubogich, lokale stowarzyszeń katolickich i mieszkanie służby kościelnej.

Naprzeciw kościoła i klasztoru rozciąga się bardzo duży rynek wybrukowany, porosły trawą i otoczony małymi domami.

Ze wzgórza położonego na północ od miasteczka rozciąga się, piękny, panoramiczny widok na kompleks zabudowań dawnej fabryki Moesa, dziś Szpitala Psychiatrycznego, położonego w dolinie. Inwestycje i remont zniszczonych budynków kosztował 3 mil. złotych. W r. 1930 otwarto część szpitala na 400 lóżek, po powiększeniu budynków na 600 łóżek, w przyszłości ma szpital pomieścić 1.000 chorych. Po selekcji chorych, niektórych zatrudnia się w zakładzie lub na roli własnego folwarku, w warsztatach rzemieśniczych, w przemyśle domowym, artystycznym (hafty, wyrób zabawek, rzeźby. obrazy).

Szpital nożna zwiedzać za pozwoleniem dyrektora.

Kościół ewangelicki obecnie nieczynny, zamknięty i zaniedbany.

Na wschód od zabudowań szpitalnych zachowały się ruiny dawnej rezydencji letniej Jana Klemensa Branickiego, do którego i Choroszcz należała w spuściźnie po Czarnieckim. Patrząc na ruiny można dostrzec podobieństwa do pałacu w Białymstoku. Z resztek murów, przy odrobinie fantazji i pamięci wzrokowej, łatwo sobie wyobrazić wygląd pierwotny. Pałac był w stylu rokokowym. Szczególnie silnie działają tu resztki bogatego niegdyś parku, poprzecinanego kanałami. Wytwarzają one, jakąś tęsknotę za czasami sielanek pasterskich i beztroskiego życia. W parku stały niegdyś pawilony i oficyny dla gości i służby.

Na cmentarzu katolickim jest pomnik ku czci poleglych powstańców z r. 1863 i bojowników z r. 1920. Na pomniku są wyryte nazwiska poległych.

W odległości 1,5 km na południe od Choroszczv znajduje się uroczysko zwane Babią Górą (63 m nad poziomem morza), porośnięte karłowatymi dębami. Niegdyś w czasach pogańskich miał tu być ołtarz Światowida. Wzgórze to nosi nazwę Świtkowizna. Pozostał tam z wielkiej wojny cmentarz wojskowy niemiecki.